Ord la veta  ·  Reminiscenzas

Paun dir da grevs temps

Eduard Lombriser ei naschius ils 21 d'october 1917 cuort avon la fin dall'Emprema Uiara mundiala a Tiraun-Zignau, ina fracziun dalla vischnaunca da Trun. Siu bab era scrinari. Ei era in grev temps per tuts. Mo paucs ughegiavan da baghegiar ni da cumprar novas mobiglias. Cun lavurs occasiunalas - igl unviern egl uaul e la stad si l'alp sco signun - ha el adina puspei dumignau da nutrir cun pauca fadigia la famiglia da siat dels.

1. Siat persunas en duas combras da durmir

Tiraun, miu uclaun natal, schai sin ina spunda sulegliva visavi il vitg da Zignau. Cheu habitein nus alla stretga en ina casa per duas famiglias. En ina combra dorman ils geniturs e las soras Carlina e Monica, en l'autra dormel jeu cun mes frars Anton e Giusep. Las combras ein freidas. Igl univern scaldein nus sin pegna sacs cun cros da tschereschas che dattan a nus empauet cauld enta letg. Per far nos basegns stuein nus ir ordado. Davos casa dat ei in cumà cun barcun. Pliras jamnas resta la miarda ella ruosna, tochen ch'ella vegn rasada sin in prau.

2. Il bab e sia mala udida

Pervia d'ina malsogna d'affons pitescha il bab Sepantoni d'ina mala udida. Perquei untgescha el locals canerus ed occurrenzas. Allas radunonzas communalas va el bein regularmein, sesa denton ell'emprema retscha, tenend mintgaton il maun davos l'ureglia per capir la tschontscha dil president ni dils geraus.

Igl ei capeivel ch' il bab ha savens schliata luna ni ei deprimius. Entras quei ha el ina certa distanza enviers nus affons. Da quei temps titulavan ils affons lur geniturs cun «Vus». Ei era ina moda da respect. Perfin pli tard sco carschi havessen nus buc ughegiau da dir «ti» a nos geniturs.

3. La mumma anfla il dretg tun

La mumma Mariuschla, devoziusa e religiusa, ademplescha cunscienziusamein sias obligaziuns enviers la famiglia e la baselgia. Ella ei ina persuna bunatscha che untgescha la carplina cun vischins. Adina anfla ella il dretg tun. Era sin il bab ch'ei ualti autoritars ha ella in'influenza pacificonta.

La mumma ha permanentamein mal pervia da sias combas aviartas. Frequentamein audel jeu ella a pliront la notg dallas dolurs. E tuttina stat ella mintga damaun en cuschina, il solver per nus gia pinaus sin meisa.

4. Setschentaus sauns e salvs

Primavera! Sin ina spunda, tschien meters sur igl uclaun da Tiraun, metta mia mumma truffels. Cun ella miu frar Anton che ha treis onns, mia sora Monica che ha dus onns ed jeu cun in miez onn ella carrotscha d'affons.

Tuttenina entscheiva Anton a manevrar vid la carrotscha. Enzaco vegn el da menar quella enviers las casas. La carrotscha vegn en moviment. Cun pli e pli gronda spertadad va ella encunter alla casa dil tat e la tatta. La mumma cuora suenter e grescha tgei ch'ella po.

Cuort avon casa croda la carrotscha sur in mir. Jeu vegn fiers viado e setschentel sin in baun sper gl'esch-casa. Diesch meters pli dretg ed jeu fuss curdaus trenta meters sin la via cantunala ni el Rein.

5. Schlittada ella mort

In trest schabetg! Mia sora Monica, in onn pli veglia che jeu, frequenta l'emprema classa. In di da ferdaglias astga ella accumpignar siu frar Anton ch'ei in onn pli vegls el proxim uclaun. La neiv ei schelada sc'in pichel. Aschia prendan els la scarsola cun els. Forsa ch'ei dat la caschun da far ina scursalada!

Turnond a casa muntan ils affons ina plaunca. Ins sa caminar veramein bein sin la neiv schelada! Tuttenina raffa Monica la scarsola, sesa sin ella e cun pli e pli gronda spertadad meina la schlittada dalla plaunca tut agradgiu. Cun sias combas cuortas sa ella buca frenar. Violentamein scadeina ella en ina porta-clavau.

Tschun dis pli tard miera la sora el spital da Glion. Memia grondas ein las blessuras internas. Da lezzas uras dat ei aunc buca carrs da morts. Aschia damonda il bab il pur Demund da Darvella da menar la defuncta cun carr e cavagl a casa. Il bab accumpogna el sin quei grev viadi.

Cun cor pesont mira la mumma quei di da finiastra ora. Cura ch'ella po tscharner il til da bara vegnend da Lumneins si, di ella a mi: «Ussa astgas ti ir giu la punt. Ei portan la Monica morta en in vischi alv.» Jeu cuorel leugiu e spetgel cun in sentiment malsegir alla fin dalla punt.

Il bab che va a pei sper il carr mira trests sin mei. Senza dir in plaid pren el mei sut il schui, aulza e metta mei sin il vischi per il davos toc dalla via. Cunquei che la via tochen tier nossa casa ei memia teissa per carr e cavagl, sto il bab purtar il vischi sin bratsch.

Il pur Demund da Darvella vul negina pagaglia per il transport da bara. Quei ha miu bab mai emblidau.Aunc en aulta vegliadetgna, cura ch'el stat a Cuera tier sia feglia Carlina, mudregia quei el. Aschia pren el in di pupi e plema, scriva ad el ina brev cun in engraziel e metta vitier ina nota da vegn francs.

6. Il cantadur pign da Tiraun

Jeu hai sis onns ed hai ina biala vusch. En cuort temps emprendel jeu da cantar ina canzun ordado. Il contuorn sa prest da quels duns. Aschia capeta ei savens che jeu stoi cantar avon sin via. Mintgaton adempleschel jeu quei giavisch. E beingleiti hai jeu il surnum «il cantadur pign da Tiraun».

Era a Glion han ei udiu da mes duns. Jeu fetschel leu per duas jamnas vacanzas tier in'onda. Mintga di stoi jeu ir per latg ella cascharia. E mintga ga ha ei num: «Ah! Il cantadur pign da Tiraun. Conta per nus ina canzun!» Ha l'onda tradiu enzatgei?

Suenter in'jamna hai jeu avunda dil cantar. In enconuschent dat il cussegl: «Ti stos dumandar daners per tiu cant!». L'auter di ella cascharia: «Conta per nus ina canzun!». Jeu: «Tgei pagheis?». Naturalmein survegnel jeu nuot. Persuenter a casa in priedi da mia onda. E naven da quei di ha il «cantadur pign da Tiraun» ma pli cantau sin camond.

7. Ina frida fatala cun la sigir

Ei schabegia in suentermiezdi d'unviern. Jeu, otg onns, sun persuls a casa cun miu frar Sepp da quater onns. Avon nossa casa ei in mantun burichels che enzatgi sto fender. Ei caztga mei d'entscheiver quella lavur. La sigir ei pitgada ella buora. Jeu metel in burichel sin la buora, prendel la sigir enta maun per fender il lenn. Cheu stenda il Sepp ora siu maun per tschaffar il burichel. En quei mument croda la sigir e tucca il maun che ei prest tut en ina sanganada.

Tut stremi entschevin nus a grir da tutta forza. Ina vischina che auda nies berglem desperau tegn il maun blessau sut il tgiern-fontauna e bandascha el provisoricamein. Il muossadet penda neuagiu, igl ies ei tagliaus empermiez. Sia entira veta sto il Sepp vegnir a frida cun in det pli cuort senza giugadira. El sto segidar cun il det miez ed ha era aschia ina biala scartira. E malgrad igl impediment fa el ina pulita carriera sco cusunz.