Ord la veta  ·  Reminiscenzas

Paun jester en ils temps liber

Da quei temps havevan ils scolars dalla Surselva naven dalla primavera tochen igl atun liber. Il plaid 'vacanzas' encunescheva denton negin. Tier las famiglias da purs deva ei avunda lavur. Per ils affons dils mistergners e luvrers vegneva ei encuretg ina plazza. Aschia haveva ei num magliar paun jester. Sco per ils frars Anton e Giusep haveva ei era num la primavera per Eduard: prender cumiau da casa per enzacons meins.

Suenter la 2. classa cun il bab sin l'Alpnova en Val d'Alvra
Suenter la 3. classa gidonter tier in pastur a Trun
Suenter la 4. classa tier il fravi e puret Beer a Sedrun
Suenter la 5. classa tier Sievi Derungs a Vignogn en Val Lumnezia
Suenter la 6. classa tier Giusep Derungs dil Mulin a Vignogn en Val Lumnezia
Suenter la 7. classa tier Giusep Derungs dil Mulin a Vignogn en Val Lumnezia
Suenter la 8. classa tier il pur Anton Locher a Sargans
Suenter la 9. classa cun il bab sin l'Alp Cuolm a Trun

1. Bunamein stenschius sin l'Alpnova

Cun nov onns passentel jeu ils meins da stad cun miu bab sin l'Alpnova en Val d'Alvra. Far caschiel e pischada e cuschinar ein ils pensums principals da miu bab. Duront quei temps stoi jeu pertgirar la biestga. La damaun e la sera vegn in pastur per gidar da mulscher. Sur notg dorma el tier nus ella camona.

El plaunterren ei la stanza principala, avunda largia per la caldera, per la fueina, per enzacontas sutgas e la meisa da magliar. In esch meina giun tschaler cun crunas per ils bots da pischada e las magnuccas. In auter esch meina en ina stanza sut il tetg tier nossa cutscha. Ina rasada fein sec cun in lenziel ei nies letg.

Ina sera, duront che jeu dormel, han ils umens legher ensemen. Els han buca pertschiert che pli e pli bia fem va si en combra tier mei. Jeu survegnel miserias da trer flad e stoi entscheiver tuoscher. Al bab va ei si ina glisch. El vesa il prighel, cuora da scala si, tschappa e porta mei ordaviert.

2. Ina entuorn als ureglias

Puspei tschun meins e miez vacanzas da scola! Ella vegliadetgna da diesch onns ei vegniu il temps per fadigiar per l'emprema ga persuls en casa jastra. Si Cartatscha, in uclaun da Trun, ha il bab anflau per mei ina plazza tier in pur.

Nus essan sin via a casa cun las vaccas. Jeu stoi manar davontier il til. Tuttenina bandunan las vaccas da domisduas varts la via e van ellas caglias. Cun tschera furiusa stat tutteninaga miu patrun davon mei e dat a mi ina schlaffada.

Duront la proxima viseta a casa raquentel jeu a mes geniturs tgei ch'ei schabegiau. Il bab vegn pensivs. Suenter haver reflectau in mument di el: «Sche enzatgei semegliont capeta aunc ina ga, sas ti vegnir a casa.»

Duas jamnas pli tard eis ei aschi lunsch. Puspei sentel jeu il maun dir da miu patrun. Gagliardamein mirel jeu ad el es egls e ditgel: «Ussa tonscha ei. Naven dad ussa saveis pertgirar sez la biestga!»

A casa incuntrel jeu la mumma en cuschina. Legreivels, gie bunamein loschs stun jeu cheu cun mia tastga da marenda e cun miu bastun da paster. In'egliada beinvulenta dalla mumma, denton negin commentari. Ella sa: quei ei caussa dil bab che vegn a casa pér sin gentar.

Il bab ei surstaus da veser mei cheu. Ruasseivels teidla el miu rapport cun in'egliada pitgiva. El enquera ina decisiun. Ei suonda per mei ina dira sentenzia: «Nus empruein aunc ina ga. Jeu tschontschel questa sera cun tiu patrun.»

Ils dus umens scutinan ensemen. Jeu capeschel buc in plaid. Denton enzaco sesanflan els. Quei discuors cun miu bab ha success. Naven da quei di fa il patrun scosauda. Suenter tschun meins sai jeu finir miu survertsch sco cunvegniu.

In'experienza semeglionta ha il frar giuven dad Eduard fatg. Sco buob da diesch onns era el duront ils meins da stad tier in pur a Degen en Val Lumnezia. Da quei schabetg ha Eduard Lombriser fatg ina poesia, igl emprem sin romontsch, pli tard era sin tudestg.

3. Ius culla brocca

1. Ei fuv' exact igl onn trentin
che nies Josef, aunc in zaclin,
fuv' enta Degen buob pladius,
mo tut anetg in di stulius.

2. El fuv' in buob plein temprament,
fagev' a beinenqual sterment,
patruns havev' el dus vegliets,
valevan per puranchelets.

3. El fuva inschignus e prus,
fageva mai zatgei discus,
dasperas aunc in viv buobet,
valeva per in stroliet.

4. Lev' il patrun lu mussar si
ch' el er manzegnas sappi dir,
lu fuv' ei finis cul cumpogn,
ti ridischen, tgei ver tgaumogn!

5. In di, pomai 's ei capitau,
ch' el duess schizun ver engulau
la pipa de siu bien patrun
che gie dal mal sminav' nuotzun.

6. «Ti boleret, o ti futiu,
co sas ti aunc ughiar von Diu
ded engular la pip' a mi
per lu fugatscha far sil di!»

7. «Miu bien patrun, vus setrumpeis,
jeu hai priu nuot, che vus saveis!»
Mo 'ls dubis restan, tschera brutta,
al pign fa quei ir si la futta.


8. El fa ruasseivlamein da notg
plans, co far l'auter di fagot,
per el la causs' ei ussa clar',
quei plan vul el realisar.

9. Strusch ei'l patrun puspei naven,
pupi, rispli en maun el pren
e scriva cun bustabs pulpi
ils plaids suandonts e decidi:

10. «Vus veis da mei privau l'honur,
uss stueis perquei sez far pistur,
mon uss' a casa pei a pei,
per mei negins quitaus fagei!»

11. E detg e fatg, en in costum
ch'el semegliav' in lumbardun,
cun caultscha ruta e sfranzlada
entscheiva uss la strapazzada.

12. Cun hazers pass al fil Mundaun
s'avonz' il Seppli plaun a plaun,
Sursaissa lu travers' anetg,
arriv' a casa tut perplex.

13. Larmins tarlischan giu per vesta,
dend part plaunet la nova tresta,
el mondi mai pli anavos,
il vegl duei sez catschar ils bovs!

14. La mumma lu l'ha consolau:
«Quei fuva ca schi mal maniau!»
El dueigi uss s'accomodar,
ad interim ir a ruassar.

15. Mo'l bab, lez ha pli dir combat.
Mirond pitgiv di uss al mat:
«Damaun vas suravi puspei,
la mumma sa vegnir cun tei.»

16. E l'auter di gia beinmarvegl,
dals cuolms tarlischa il sulegl
che giu en val catt' a dagur
dus ch'ein pinai de far in tur.

17. Ual per la medema senda
sco'l di avon il pèr serenda,
arriva senza sefar mal,
mo stunclentai en l' autra val.

18. Quei ei uss stau il trest retuorn,
mo suenter giu in bien patrun
che mo da rar ha reclamau,
gl'atun tschun francs suren aunc dau.

4. Dus rituals apartis

Primavera. Per ils buobs Lombriser ha ei puspei num magliar paun jester. Per mei ha il bab anflau ina plazza a Sedrun tier il fravi e pur Beer, tier il «fravi Mengit», sco ils indigens din. Il bab accumpogna mei a Sedrun. Aschia empren el d'enconuscher mes patruns. Cun ina strocla e cun buns giavischs pren el cumiau da mei.

Sedisch affons ha la famiglia Beer. A casa ein aunc dus fegls carschi ed ina feglia. Signur Beer, in buranchel, ha ina barba cotschna. La dunna Beer, ina Tuatschina corpulenta, ha ligiau si en cuma ils cavels alvs. Sia rassa liunga cuviera bunamein ils calzers. Gia ils emprems dis emprendel jeu d'enconuscher dus rituals apartis.

La sera sesin nus tuts en stiva. Era in pèr vischins ein cheu. La dunna Beer sesa sco adina sin pegna. Tutteninaga aulza ella siu tgil. Ei suonda in staccato sco ord ina mitragliesa. Jeu poi laguoter in rir, sun denton spannegiaus sin la reacziun dils presents. Ei sto esser che tuts enconuschen quei ritual, pertgei els discuoran vinavon sco sch'ei fuss capitau nuot.

Per mei ina pli gronda surpresa l'auter di bein marvegl il secund ritual. Sco era tier nus a casa dat ei tier la famiglia Beer buc installaziuns sanitaras. La latrina ei davos casa. La dunna Beer pren denton ina via pli cuorta. Cun sia rassa liunga vegn ella ora sin via, sbargata las combas e cuort pli tard vesan ins in dutg mellen che cula engiuviars. Auters vitgs, auters usits!

5. Greva lavur en Val Lumnezia

Suenter la tschunavla classa ha ei puspei num ir en plazza. Quella ga en Val Lumnezia tier Sievi Derungs. La dunna Derungs, ina cuschiniera enconuschenta che ha era scret in cudisch da cuschinar, ei la tiazra dunna da Sievi. Suenter che sias empremas femnas ein mortas, hagi Sievi detg: «Aschi ditg che Niessegner pren a mi la femna, pren jeu in'autra.»

Mia lavur: segidar en nuegl e sin il funs. Las lavurs da primavera cuntenteschan mei meins. Surtut l'aradira ei stentusa. Passond anavos stoi jeu manar dus bovs che tegnan il criec tochen ils cunfins dils praus. Suenter ina menada il medem toc anavos ed aschia vidaneu, tochen che tut ei arau.

Pli bugen ha jeu la veta da cuolm pli tard la primavera. Mes impegns: pertgirar la biestga, gidar en nuegl ni ella camona da cuschinar e far caschiel. Silmeins tut lavurs che jeu poi far. Pli dir eis ei la stad da far fein sin las spundas maltscheccas.

Per lavurs d'atun tonscha ei buca pli. Il davos da settember vegn jeu relaschaus da mia plazza, pertgei in pèr dis pli tard entscheiva puspei la scola. Cuntents tuornel jeu a casa, el tschiep ina nota da tschunconta francs sco paga per biebein tschun meins. Daners che mes geniturs san duvrar. Per mei resta nuot!

6. Buatscha sco material isolont

Trun e Zignau han duas bialas alps da vaccas sin in'altezia da 1'800 meters: Nadels Davon e Nadels Dadens. La biestga schetga ha da mesastad il pardatsch aunc enzacons tschien meters pli ault sin l'Alp Cuolm. Cheu ei miu bab engaschaus il 1933 sco starler. Cunquei che jeu stoi far igl examen d'admissiun per il seminari scolastic, eis ei per mei buca pusseivel da surprender per in pli liung temps ina plazza. Aschia funcziuneschel jeu per treis meins sco gidonter dil bab.

Nus habitein en ina pintga camona da crap. Ei ha gest plaz per ina cutscha, per ina meisetta e per la fueina. Ei dat neginas plontas e caglias sin quell'altezia. Aschia stuein nus purtar la lenna dad arder neusi dall'Alp Nadels. Las preits dalla camona ein isoladas miserabel. Ils dis freids sentin nus era endadens il vent criu. Cun buatscha che nus anflein sin pastira isolein nus ton sco pusseivel las sfendaglias el mir.

Da bialaura gudin nus la veta dad alp. Mo ils suns dallas bransinas interrumpan il ruaus si egl ault. Damaneivel dalla camona savein nus admirar il cunfar dallas muntanialas e la flora marvigliusa. Ei dat era in pèr dis d'unviern. Per il muvel dat ei buca pusseivladas da star sut. Nus stuein zunghegiar ils animals en ina zona circumdada cun mir. Cheu ston els spitgar, tochen che la neiv ei naven per puspei saver magliar pastg.