Ord la veta · Reminiscenzas
Numerusas activitads el vitg d'origin
Il 1942 haveva Gieri Foppa demissiunau a Trun sco scolast primar e dirigent dalla societad da musica. Sco successur ei Eduard Lombriser vegnius eligius. Dus onns pli tard eis el s'annunziaus per la plazza libra alla scola secundara sut la cundiziun ch'el prendi suenter la patenta da scolast secundar. Suenter dus semesters all'Universitad da Friburg ha Eduard Lombriser astgau entscheiver cun l'instrucziun.
Tochen ils examens finals ha ei ussa giu num: studegiar all'universitad duront il temps liber la stad, luvrar igl unviern en stanza da scola. Sco sulet scolast secundar ha el stuiu instruir tut ils roms. Dasperas dirigeva el la societad da musica ed il chor viril da Darvella, sunava l'orgla en baselgia e fageva reschia da teater. En quei temps ha el era entschiet a cumponer.
1. Ina nova canzun sco avertura
Atun 1945. Suenter dus semesters all'Universitad da Friburg sai jeu entscheiver ad instruir alla scola secundara a Trun. Avon mei sesan trentatreis scolaras e scolars, parti si en treis classas. Sepreparar stoi jeu per tut ils roms. Cuninaga sentel jeu: «Cun quellas classas stos ti far enzatgei ordeifer la scola!»
Miu collega Alfons Vinzens che ha gia in bien num sco poet animeschel jeu da scriver in toc da teater. Sco cuntegn giavischel jeu scenas sin l'alp. Alfons Vinzens ei fiug e flomma, entscheiva a scriver e suenter paucas jamnas ei il toc da treis acts cun il tetel «L'unfrenda dil paster» finius.
El calender romontsch «Il Glogn» engartel jeu «La canzun dil signun», ina poesia da nies plevon Gion Battesta Sialm. Sco fatg per ina canzun d'avertura! Jeu entscheivel a cumponer. Suenter enzacons dis ei la canzun en treis vuschs per mes scolars finida.
La presentaziun ha grond success. Cun las entradas san las treis classas finanziar alla fin digl onn il viadi da scola da treis dis. Il punct culminont da quei viadi ei igl emprem di a Turitg. El studio da radio cantein nus sco emmissiun directa entginas canzuns romontschas, denter quellas «La canzun dil signun».
Era a Serafin Bundi, il dirigent dil chor viril Trun, plai la canzun. Sin siu giavisch arranscheschel jeu la canzun per ferms chors virils. Enconuschenta vegn la canzun cun ina producziun per il radio, cantada dil chor viril Trun sut la bitgetta dad Albert Decurtins.
2. Survigilader d'epidemia ellas vacanzas
El cantun Grischun va igl onn da scola naven digl emprem d'october tochen Pastgas. Per ils scolasts munta quei bunamein sis meins senza fadigia. Igl onn 1939 sederasa la zoppina el cantun Grischun, ina nauscha malsogna che impesta ils animals d'ungla. Sch'il veterinari diagnostichescha quella malsogna sin l'alp, vegn l'entira muaglia liquidada e satrada el liug. Ei drova mesiras preventivas. All'entrada da certs vitgs vegn la via cuvretga cun resgem, impregnada cun desinfectonts per desinfectar las rodas dils vehichels. Quei ei la lavur dil survigilader d'epidemia, mia lavur ellas vacanzas buca pagadas.
L'emprema jamna sco survigilader sun jeu a Surcuolm, in vitg denter Sursaissa e Glion. La paga tonscha gest per pagar igl albiert ella suletta ustria el vitg. Pli ditg stun jeu a Vella en Lumnezia. Cheu la medema lavur. Jeu stoi tener humid il resgem e bugnar ils peis dils passants cun la medema tinctura: per mei ina leva, gie mintgaton schizun legra lavur. Meins legra ei la situaziun sin l'alp. In mazler sto mazzar leu mintga di ils pli bials armals. Trasora vesan ins purs cun larmas els egls.
3. Lavur constructiva per pauc gudogn
Il schaner 1943 elegia la societad da musica Trun mei sco dirigent. La societad ha pitiu ils davos onns, damai che musicants ed era il dirigent eran absents pervia dil survetsch militar. Plinavon eis ei aschia che negin s'empitschava dalla scolaziun musicala per ils giuvens. Ina missiun delicata cun ina societad en crisa spetga mei!
La societad da musica ha 23 commembers, da quels entgins pli vegls, ils giuvens cun instrucziun munglusa. Per mei eis ei clar: nus stuein scolar glieud nova! Damai che jeu dun scola allas classas aultas, hai jeu pli sempel da motivar ils buobs per in cuors d'instruments da flad – da quei temps han las buobas aunc piars nuot en ina societad da musica!
Cun sis scolars sai jeu entscheiver. Instruments mauncan. Enzaco vegnan ils scolars da procurar instruments vegls. Plaun a plaun s'augmenta buca mo la qualitad, mobein era la quantitad dalla societad. Cura che jeu bandunel il 1960 la Surselva per ir a Laufen, sai jeu presentar a miu successur ina societad da curonta commembers bein scolai.
Duront gissiat onns hai jeu fatg exercezis, dirigiu concerts e dau cuors per la giuventetgna bunamein per nuot. Sulet sco dirigent survegnel jeu ina pintga renconuschientscha finanziala. Ina ga ad onn survegnel jeu la paga: ils emprems onns dus francs per exercezi, pli tard, pervia da miu grond engaschi, in franc dapli.
Per enzacons onns resta ei tier quels treis francs. Mia damonda dad augmentar la paga vegn tractandada alla radunonza generala che concluda, malgrad il murmignar dad enqual commember, d'alzar il salari per dus francs. Tier tschun francs resta ei tochen che nus prendein cumiau da Trun. Tuttina, cun quella societad hai jeu grond success e biaras regurdientschas legreivlas restan.
4. Igl uclaun da Darvella survegn in agen chor
Darvella schai denter Trun e Zignau. Dil temps dalla Secunda Uiara mundiala avdan en quei uclaun biars habitonts cun grondas famiglias e buns cantadurs. Ils biars ein commembers dil chor viril Trun (60 cantadurs), ils auters dil chor viril Zignau (45 cantadurs). A Darvella, gest sper la via cantunala, ha ina matta persula endrizzau en sia casa ina bar. Cheu san ins consumar las bubrondas usitadas. Cunzun ils umens da Darvella van bugen en quei local per dar ina paterlada davos meisa rodunda.
Aschia era ina sera suenter ina fiasta. Tuts empau tschuberlins e cun buna luna. Il tema ei la fiasta districtuala la primavera 1947 a Mustér. Tuttenina hai jeu in bien patratg: «Sche jeu pondereschel, savess Darvella haver in agen chor viril. Per mintga register ha ei enzacontas bunas vuschs.» La risposta: «Buna idea. Sche ti eis promts da direger, surprendein nus l'organisaziun.» Mia reacziun: «Jeu mon d'accord sut la cundiziun che negin maunca dils exercezis els auters chors.» Ils presents ein tuts incantai da quei project.
Gia in di pli tard survegnel jeu l'annunzia: «Ei funcziunescha. Bunamein tuts fan part!» Ussa la damonda principala: «Cura e nua fagein nus exercezi?» La proposta d'in cantadur: «Jeu mettel a disposiziun mia stiva, denton senza clavazin ni harmonium!» A mi emporta quei nuot. Per mei drova ei buc in instrument da tastas. Commembers per la suprastonza ein era prest anflai.
Cun tgei canzun ir alla fiasta da cant? Il tenor general: cun in product indigen. La poeta Ludivica Lombriser da Tiraun ei immediat promta da far ina poesia per quella caschun. Suenter in pèr dis retscheivel jeu la poesia cun il tetel «Miu uclaun», manegiaus ei igl uclaun da Darvella. Ed jeu entscheivel a cumponer mia emprema canzun per in chor viril. La presentaziun alla fiasta da cant a Mustér fa impressiun als giurors. Cun arbagias d'aur turnein nus la sera a casa.
Cun atgnas cumposiziuns hai jeu era success ils proxims onns allas fiastas da cant. La veta musicala dil chor viril Darvella ei mudesta: producziuns musicalas egl uclaun, da nozzas u per far in plascher als indigens. La davosa ga cantein nus ensemen il 1960 mia atgna canzun «Dumengia» alla fiasta da cant a Trun. L'auter di prendein jeu e mia famiglia cumiau dil Grischun.
5. Ina canzun commuentonta per cumiau
Per cumiau scriva ils scolast secundar Paul Tomaschett ella Gasetta Romontscha:
«... Eduard Lombriser, quella forza musicala, quei excellent dirigent e versau magister ha priu cumiau da nies vitg per surprender ina plazza a Laufen. Commuentonts ei il cumiau staus il venderdis vargau a caschun digl examen final en nossa scola secundara. Cura ch'in bien scolast banduna la stiva da scola, nua ch'el ha educau, barhau e luvrau duront 18 onns, sederasa leu ina malenconia. «O cara Surselva» han ses scolars cantau per cumiau. Sco quei ch'el ha confessau sez, ha quella canzun commuentau el ed en quei mument havess el bunamein giavischau da buc haver cumponiu ella.»
«Stai bein o Surselva pompusa spel Rein,
splendida contrada cun tschiel schi serein.
O tiara materna che has mei tezzau
de tei seregorda il fegl bandunau.»